Duivelse dilemma’s in de maatschappelijke opvang

Een grote man met blond haar komt binnen bij de maatschappelijke opvang in Ede. Zijn hond mag hij bij hoge uitzondering bij zich houden. Eerder sliep hij bij de nachtopvang, maar daar is hij weggegaan omdat hij psychotisch is en agressief op straat rondliep. Hij heeft een plek nodig waar hij doorlopend zorg kan krijgen. Maar die plek is er niet. Dus krijgt hij nu toch een eigen studio bij de maatschappelijke opvang. “Ik ga een loveseat kopen”, vertelt hij vol trots.

Een tijdje gaat het goed met hem, totdat het een paar keer fout gaat. Hij houdt zich niet aan de regels en loopt door de buurt te dwalen. Als consequentie wordt hij bij de maatschappelijke opvang weggestuurd. Medewerkers kunnen hem niet helpen en de politie weet ook niet wat ze met hem aan moet. Getraumatiseerd en met ernstige psychische problemen slaapt hij weer op straat. 

Zijn situatie is illustratief voor een falend zorgsysteem. Een gevolg van de decentralisatie in de zorg en het afschalen van het aantal bedden binnen de specialistische ggz. NRC meldt in april dat de betrokken ministeries (Volksgezondheid, Welzijn en Sport en van Justitie en Veiligheid) niet meer weten hoeveel opvangplekken er zijn voor mensen met complexe stoornissen, laat staan hoe ernstig het tekort is. Dat wordt nergens centraal geregistreerd. “Wat je nu ziet is dat de mensen met de meest complexe vraagstukken niet geholpen kunnen worden en weer op straat terechtkomen. Daarmee zijn we als maatschappij geld aan het verkwisten, want deze mensen zakken steeds meer weg, waardoor ze straks langdurige zorg nodig gaan hebben”, vertelt Michaël La Roi, manager van het Leger des Heils Ede. 

Ede kent, naast de (tijdelijke) nachtopvang, ook de maatschappelijke opvang. Een huiselijke plek, midden in een woonwijk. Bij binnenkomst stap je direct in een woonkamer, met een zithoek en een plek waar mensen tafeltennissen. Links leidt een beveiligde deur naar beschermd wonen, op de eerste en tweede verdieping. Rechts van de woonkamer zijn kleine studio’s, waar mensen zelfstandig wonen. Sommige bewoners hebben de deur open en er klinkt muziek uit de kamers. Andere bewoners zitten met elkaar aan een picknicktafel. 

De maatschappelijke opvang is vaak de eerste plek waar dak-thuislozen worden geplaatst. De gemeente bepaalt wie een plek in de opvang krijgt. Door de lange wachtrijen bij andere zorginstellingen, komen er op deze plekken ook mensen met een (te) grote zorgvraag terecht. Bijvoorbeeld mensen met een Wlz-indicatie (Wet langdurige zorg); zij hebben vierentwintig uur per dag, zeven dagen per week hulp nodig. Terwijl het Leger des Heils, de organisatie die de opvang runt, maar drie tot vier uur begeleiding per week kan bieden.

Gemeente Ede is verantwoordelijk voor het zoeken naar een geschikte woonplek voor dak-thuislozen. Dat is vastgelegd in de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo). In 2021 heeft rekenkamer Ede onderzoek gedaan naar de uitvoering van de Wmo in de gemeente. De conclusie uit dit rapport is dat het beleidsplan van de gemeente niet voldoet aan de wettelijke verplichting. Kaders zijn niet helder, wat ervoor zorgt dat er gebrek is aan duidelijke afspraken en sturing-en controlemogelijkheden. Rekenkamer Ede vertelt Spotlight dat er nog geen vervolgonderzoek is gedaan naar de situatie nu. 

In 2021 komt er door de verbouwing van het pand een duidelijke scheiding tussen de maatschappelijke opvang en beschermd wonen. Voorheen liep alles door elkaar. Ook mensen in maatschappelijk opvang konden altijd terecht bij de begeleiding. Nu is er voor hen alleen ondersteuning tijdens werkdagen gedurende de dag. Maar in de praktijk werkt dit niet altijd. Doordat de bewoners die hier verblijven momenteel een te grote zorgvraag hebben, zijn er meer incidenten in de avond en in het weekend en zien medewerkers van het Leger des Heils mensen afglijden. 

La Roi, manager van het Leger des Heils, was destijds betrokken bij de verbouwing. “Het pand was echt toe aan vervanging, de verbouwing had eigenlijk al tien jaar geleden moeten gebeuren, maar dat werd steeds uitgesteld.” De verbouwing heeft veel goeds opgeleverd, maar La Roi legt uit dat er weinig visie was. “We hebben rekening gehouden met vier Wlz-plekken, maar nu wonen er tien mensen met een Wlz-indicatie bij ons. Er lag ook geen duidelijk plan voor de avonden en de weekenden. Daar zien wij nu de consequenties van. Destijds hebben wij de gemeente verteld welke zorg wij kunnen verlenen en welke risico’s wij zagen.” Hij doelt op risico’s zoals het vastlopen van de opvang door onvoldoende doorstroommogelijkheden. 

De problemen komen allereerst terecht bij de medewerkers van het Leger des Heils die bij beschermd wonen werken. Zij werken ook in de avond en in het weekend.  Officieel mogen zij dan geen hulp verlenen bij incidenten. “Ongeveer drie keer per week moet ik tijdens mijn dienst bij beschermd wonen naar beneden”, vertelt een medewerker. “Vaak weet ik niet wie deze mensen zijn, of ze psychotisch zijn, of ze drugs gebruiken. Ik heb laatst een keer iemand weggestuurd bij de opvang. Eigenlijk zou ik hier niet over moeten beslissen, maar door de huidige situatie, word ik daar wel toe gedwongen. Dit zorgt soms ook voor frustraties bij mijn collega’s van de maatschappelijke opvang, omdat zij het de volgende dag weer moeten oplossen.” De politie bellen ze steeds minder vaak bij dit soort voorvallen, omdat ze die ook te vriend willen houden. “Om voor elk signaal de politie te bellen is ook overdreven, dan staan ze hier meerdere keren per week voor de deur.”

De bedoeling is dat mensen na drie maanden bij de maatschappelijke opvang doorstromen naar een andere plek. Dit is nu niet altijd het geval, door gebrek aan verschillende zorgplekken. Daarnaast zijn er niet voldoende woonvoorzieningen waar mensen terecht kunnen die wel zelfstandiger kunnen wonen, legt Joan Liefferink uit, zij werkt nu achttien jaar bij het Leger des Heils als begeleider en ggz-agoog. Ze heeft de afgelopen jaren de zorgvraag en het aantal daklozen zien toenemen. “Je komt soms voor duivelse dilemma’s. Soms is de situatie op straat zo onmenselijk, dat je ze daar weg wil halen, om ervoor te zorgen dat ze niet verder afglijden. Maar aan de andere kant is hun gedrag soms zo onaangepast dat het onveilig wordt en dan is de maatschappelijke opvang niet altijd de juiste plek om ze op te vangen en dan moeten we ze wegsturen. Bijvoorbeeld als ze mensen in de buurt lastig vallen, of harde muziek draaien.” De drempel om bij de maatschappelijke opvang te verblijven is laag, je mag drugs gebruiken en je leeft nog een redelijk zelfstandig leven, dat vraagt dus ook veel verantwoordelijkheid van de bewoner zelf.

Een medewerker van het Leger des Heils vertelt: “Als je de hele dag mensen hoort schreeuwen en ruzie ziet maken en er wordt tegen je muren getrapt dan voelt dat onveilig. Als je puur economisch dakloos bent, kan je slechter gaan slapen en ga je verdovende middelen gebruiken om toch te kunnen rusten. Zo wordt er een meezuigend effect gecreëerd.” Daarnaast is er weinig toezicht op de bewoners bij de maatschappelijke opvang. Dit leidt soms tot gevaarlijke situaties. “Laatst lag er iemand met een overdosis in zijn kamer. Wij zagen dat als begeleiders van beschermd wonen en hebben toen de ambulance gebeld.” Ook de buren hebben meer last van de situatie. Een buurman vertelt dat er laatst een keer een bewoner met een ontbloot bovenlichaam in de kinderspeeltuin liep te schreeuwen dat iedereen dood moest. “Dan is de maat wel vol voor mij. Ik mis een leidinggevende hand die in de avond deze mensen in de gaten houdt.” 

Nienke Boesveldt, hoofdonderzoeker dakloosheid aan de Universiteit van Amsterdam, reageert verontwaardigd over de situatie in de maatschappelijke opvang. “Ik heb nog nooit gehoord van een maatschappelijke opvang die in de avond en in het weekend geen begeleiding heeft, dat kan echt niet.”

Binnen de maatschappelijke opvang is daklozendokter Maaike Michon twee keer in de week aanwezig met haar eigen praktijk voor de daklozen in Ede. Door een tekort aan juiste zorgplaatsen, hebben bewoners soms ook een grotere medische zorgvraag. “Het is fijn dat Michon er is, omdat veel daklozen vaak lang geen huisarts hebben gezien. Ze kan voorkomen dat medische situaties onder controle blijven. Maar het is de verantwoordelijkheid van de gemeente en het zorgkantoor om te zorgen dat mensen op de juiste plek terechtkomen, waar ze passende zorg kunnen krijgen”, volgens La Roi. 

Voor medewerkers bij het Leger des Heils is medische hulpverlening ingewikkeld. “Wij zijn geen verpleegkundigen, wij zijn daar niet toe opgeleid en wij zijn niet verantwoordelijk voor de verzorging van deze mensen, niet anders dan wanneer jij als goede buur je buurman helpt als die valt.” Toch komt het nu voor dat begeleiders bepaalde zorg moeten verlenen, die niet binnen hun takenpakket valt. Medewerkers geven aan dat ze dit met liefde doen, omdat ze graag willen zorgen voor de bewoners, maar uiteindelijk moet er wel gekeken worden naar welke zorgplek het beste is voor de bewoners én veilig is voor de werknemers. 

Zo vertellen medewerkers dat er een bewoner na een behandeling bij de spoedeisende hulp met de ambulance teruggebracht is naar de opvang, terwijl hij nog veel verzorging nodig heeft. Op een zondagavond werden de medewerkers overvallen door zijn terugkeer. Uit wanhoop sluiten ze de deuren omdat zij niet de zorg kunnen bieden die de bewoner nodig heeft. Na tussenkomst van de politie laten ze hem toch binnen. Maar wie is er dan verantwoordelijk als hij overlijdt?, vragen de medewerkers zich af. Zo goed als ze kunnen verzorgen de medewerkers hem tijdelijk, totdat er verpleegkundige zorg komt. La Roi: “Eigenlijk zou ik het ze moeten verbieden om medische zorg te verlenen. Als wij iets fout doen, dan hangen wij.” 

Boesveldt vindt het een groot probleem dat er vaak in een maatschappelijke opvang geen medische screening plaatsvindt terwijl dat wel heel hard nodig is. “Mensen die in de maatschappelijke opvang werken, zijn maatschappelijk werker en die lopen de benen uit hun lijf, maar die kunnen het nooit goed genoeg doen, want ze hebben geen medische achtergrond. Dat een huisarts rondloopt bij de maatschappelijke opvang is een heel belangrijk signaal voor alle andere huisartsen in Ede. Waarom zijn de mensen daar niet welkom? Waarom houd jij je niet bezig met iemand die eerst jouw patiënt was?” 

Bureau Spotlight heeft veelvuldig contact gehad met de daklozendokter Michon en heeft haar ook opgezocht tijdens een inloopspreekuur op de opvang. Het heeft geholpen om een beeld te krijgen van haar werk, de problemen van haar patiënten en haar rol binnen het Leger des Heils. Michon wil verder niet meewerken aan dit artikel. 

“Dat er geen doorstroom is naar de juiste zorg of woonplekken is het grootste probleem.” legt La Roi uit.“Sommige bewoners zitten al vijftien jaar in hetzelfde traject en doorlopen elke keer dezelfde stappen. Zij worden dan weer ergens uitgekickt, omdat ze niet passen in het systeem. Daarnaast zien we nu bij heel veel bewoners dat zij meer baat hebben bij langdurige zorg en dus in de Wlz terechtkomen, daardoor zie je dat mensen jaren bij ons blijven en dat er dus geen doorstroom kan plaatsvinden.” Medewerkers van het Leger des Heils zien dat er veel meer plekken moeten komen bij beschermd wonen. Daarnaast zou een extra afdeling voor mensen met Wlz-indicatie ook een uitkomst bieden. Een andere voorziening die echt zou helpen is Anders Wonen. Anders Wonen is een project waarbij mensen met onaangepast gedrag op een afgelegen plek een eigen woning krijgen. De gemeente Ede heeft sinds 2021 een pilot lopen, maar dat is tot nu toe nog niet van de grond gekomen.