Geheim rapport is toch geen gevaar voor de staatsveiligheid

‘Rapport mogelijke infiltratie moskeeën Veenendaal niet openbaar’. Hassan (*echte naam bij de redactie bekend), inwoner van Veenendaal en zelf belijdend moslim, leest deze kop van een artikel van RTV Utrecht op de vroege ochtend van 28 januari 2022. Het gaat over een geheim onderzoek naar radicalisering in de Veense moslimgemeenschap, dat de gemeente in 2017 laat uitvoeren. 

Er is weinig gedetailleerde informatie over het onderzoek bekend. Nadat de krant NRC het bestaan van dergelijke onderzoeken in 2021 onthult, ontstaat er veel ophef. Volgens de NRC zijn onderzoekers zonder zichzelf kenbaar te maken bij besloten bijeenkomsten geweest, waarbij ze ook moskeeën binnengingen. De gemeente Veenendaal en het bureau dat het onderzoek uitvoerde, Nuance Training en Advies (NTA), zeggen dat dit in Veenendaal niet gebeurd is. Welke conclusies er in het onderzoek zijn getrokken en óf dat gevolgen heeft voor personen uit de Veense moslimgemeenschap is tot op heden onbekend. 

Begin 2022 vertelt Bilal Riani als voorzitter van stichting Taubah, één van de onderzochte moskeeën, in de gemeenteraad dat het onderzoek het vertrouwen in de gemeente heeft geschaad. De raad bespreekt die avond een voorstel waarbij raadsleden mogen stemmen over of de analyse, die het resultaat is van het onderzoek, geheim moet blijven. Riani doet een oproep om deze analyse juist openbaar te maken. Volledige transparantie is noodzakelijk om het vertrouwen weer te kunnen herstellen, zegt hij.

Het nieuws dat de meerderheid van de raad instemde met geheimhouding zorgt dan ook voor veel emoties bij Hassan. “Ik was teleurgesteld, boos en verdrietig. Ik dacht: dit kan toch niet in een democratische rechtsstaat, dat de gemeenteraad instemt met het wegmoffelen van dat rapport? Zo voelde dat voor mij.” 

Hassan besluit actie te ondernemen. “Ik ging uitzoeken wat ik kon doen om te laten zien dat ik het hier niet mee eens was. Een soort van protest.” Nog diezelfde dag dient hij bij de gemeente een verzoek in om het rapport openbaar te maken. Elke inwoner van Nederland mag zo’n verzoek doen, onder de Wet open overheid (Woo) – destijds heette dit nog de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). 

Het verzoek wordt al snel afgewezen omdat er geheimhouding op ligt. Maar de gemeente mag het verzoek helemaal niet afwijzen, blijkt een jaar later. De gemeenteraad had opnieuw een besluit moeten nemen over of het rapport geheim moest blijven of niet.

Uit de reconstructie en duiding van een expert, komt naar voren dat er vraagtekens zijn bij het proces dat leidde tot de geheimhouding en de uiteindelijke (gedeeltelijke) openbaarmaking van het rapport. Zo blijkt dat de gemeente meeging in voorwaarden en argumenten van NTA en het bedrijf daarmee veel invloed gaf. Veenendaal is het niet eens met deze conclusie. Ze stelt dat ze zorgvuldig heeft willen omgaan met belangen van alle betrokkenen, waarvan het onderzoeksbureau er een is.

Terug naar november 2021. Vanaf het moment dat de NRC publiceert over het onderzoek, wordt er druk geschakeld achter de schermen van de gemeente. Gemeenteraadsleden en journalisten hebben vragen, maar de ambtenaren hebben de antwoorden hierop niet paraat. Het leidt tot een zoektocht naar stukken en mails, zo blijkt uit vrijgegeven documenten. Zo wordt er gezocht naar een onderzoeksplan, dat mogelijk informatie bevat over ‘het doel en middelen’ van het onderzoek en dan ook antwoord zou kunnen geven op welke methodes er zijn gebruikt. Het plan wordt niet gevonden.

In de zoektocht vindt er ook overleg plaats met NTA, het bedrijf dat het onderzoek deed en het rapport schreef. NTA heeft bij het aannemen van de opdracht in 2017 al wèl rekening gehouden met vragen. In meerdere documenten van NTA staan de randvoorwaarden benoemd. Zo moet het rapport de kwalificatie ‘geheim’ krijgen, blijft het eigendom van het bedrijf, en is het rapport volgens het bedrijf dus ook niet op te vragen via openbaarheidsverzoeken van burgers. Dat NTA dit laatste als voorwaarde heeft opgenomen ontkent het in een reactie. 

Tim Vos-Goedhart, jurist en projectleider bij de Open State Foundation, is verbaasd dat de voorwaarden zo zijn geaccepteerd door de gemeente. “Openbaarheid is wettelijk gezien het uitgangspunt. Ook bij documenten van bijvoorbeeld een onderzoeksbureau. Dat kun je als bureau niet zomaar uitsluiten in je algemene voorwaarden.” De Open State Foundation zet zich in om te zorgen dat overheidsinformatie goed beschikbaar is, zodat er democratische controle kan plaatsvinden.

De gemeente Veenendaal geeft NTA desondanks veel ruimte om invloed uit te oefenen op welke informatie openbaar wordt. Het bureau geeft de gemeente voorwaarden waaronder de raad de analyse mag zien. Raadsleden krijgen een zwartgelakte versie te zien, waarin niet alleen de gemeente, maar ook NTA zelf informatie onleesbaar heeft gemaakt. Dit blijkt uit vrijgegeven mails. In een debat geeft burgemeester Kats aan dat hij het rapport eigenlijk openbaar wilde maken, maar dit niet kon, omdat het eigendom bij NTA ligt. 

De burgemeester vraagt de raad om op het zwartgelakte document ook geheimhouding te leggen. Dit is onder andere nodig, staat in het raadsvoorstel, vanwege de staatsveiligheid. Uit de uitleg van burgemeester Kats in een raadsdebat blijkt dat dit argument komt van NTA. 

Volgens Vos-Goedhart heeft de gemeente hiermee niet correct gehandeld. “Een gemeente moet zelf, op basis van de wet, een afweging maken over welke informatie openbaar kan komen of niet. En ze moeten dit ook goed motiveren. Dat kan een externe partij niet dicteren.” 

In een reactie laten zowel Veenendaal als NTA weten dat ze van mening zijn dat de gemeente wel eigenstandige afwegingen heeft gemaakt in dit proces. Zo zegt Veenendaal dat de raad meer heeft kunnen lezen dan NTA voorstelde, maar dat dit niet terug te vinden is in de mails omdat deze afstemming deels telefonisch is gebeurd. Ook geven beide partijen aan het logisch te vinden dat er wat betreft ‘inhoud’, namelijk argumenten voor geheimhouding, gebruik is gemaakt van ‘de expertise’ van NTA. 

Het argument staatsveiligheid, dat van groot belang is voor de geheimhouding, leidt tot veel discussie in de raad. Dit omdat raadsleden van oppositiepartijen, vooral D66, Lokaal Veenendaal en GroenLinks, hier kritische vragen bij hebben. Zij zien het gevaar voor de staatsveiligheid niet terug in de zwartgelakte versie die ze hebben ingezien.

In het debat licht Kats het gevaar verder toe: “Met de staatsveiligheid wordt vooral bedoeld de relaties met andere staten; dat die in gevaar zouden komen. […] Daarom kwalificeert NTA de inhoud van het rapport geheim en zijn de resultaten zo beperkt mogelijk gedeeld.” Dat staatsveiligheid en betrekkingen tussen staten voor de wet niet hetzelfde zijn, blijft onbenoemd.

Kats zet het argument extra kracht bij door te stellen dat niet alleen NTA zich zorgen maakt over het schaden van relaties tussen staten als het rapport vrijgegeven wordt. Ook de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV), die gemeenten eerder adviseerde om mogelijke radicalisering in kaart te brengen, ziet volgens Veenendaal om deze reden belemmeringen voor het openbaren van het rapport. Tegenover Bureau Spotlight zegt de NCTV echter geen adviezen te hebben gegeven aan Veenendaal over het wel of niet openbaar maken van de rapporten. Veenendaal stelt in haar reactie dat dit wel besproken is met NCTV, maar niet op papier vastgelegd.

Uiteindelijk stemt de gemeenteraad in januari 2022 in met de geheimhouding. Dit ondanks grote bezwaren van vrijwel alle oppositiepartijen. De oppositie wijst erop dat zoveel mogelijk informatie vrijgeven van belang is voor het herstellen van het vertrouwen met de moslimgemeenschap. 

Het is de opgelegde geheimhouding die de aanleiding is voor het verzoek van Hassan. Maar met deze geheimhouding als argument, wordt zijn verzoek afgewezen. Hassan laat het er niet bij zitten. “Je wilt er graag blindelings op kunnen vertrouwen dat er goede controle plaatsvindt in zo’n gemeenteraad, en je niet allerlei stappen moet ondernemen om je recht te halen als burger”, vertelt hij hierover. “Maar dat is helaas niet zo gebleken.”

Hij maakt bezwaar tegen het besluit. Het leidt tot een proces van twee jaar waarin de gemeente van alles probeert om ervoor te zorgen dat het rapport niet openbaar hoeft te worden. “Ze hebben echt hun best gedaan om de relatie goed te houden. Dat wel. Maar ondertussen hebben ze ook geprobeerd mij over de streep te trekken, dat ik het verzoek zou intrekken.” Hassan vertelt over een gesprek waarin hem wordt aangeboden om contactpersoon te worden tussen de gemeente en de moskee. “Ik kreeg het gevoel dat ze mij probeerden te beïnvloeden.” 

Veenendaal zegt dat met het gesprek op het gemeentehuis zo goed mogelijk geprobeerd is te voldoen aan de informatiebehoefte van Hassan. Het aanbod om contactpersoon te worden was volgens de gemeente bedoeld om de relatie met de moskeeën te herstellen.

Een jaar nadat Hassan het verzoek indient, stuurt de bezwaarcommissie Kats een mail. De boodschap is kort: de burgemeester had het verzoek van Hassan, wat juridisch geldt als verzoek om de geheimhouding op te heffen, door moeten sturen naar de gemeenteraad. De commissie vraagt Kats dit alsnog te doen. Hier is Kats het niet mee eens. Hij vraagt advies aan een extern bureau om het standpunt van de commissie juridisch te laten toetsen. Als dit bureau aangeeft dat de commissie gelijk heeft, geeft de burgemeester zich gewonnen. In een reactie zegt Veenendaal dat de extra juridische toets getuigt van zorgvuldigheid.

Het duurt dan nog ruim een half jaar voordat Kats teruggaat naar de raad. Ditmaal met het verzoek de geheimhouding op delen van het rapport op te heffen. Het voorstel wordt in november 2023 door de raad afgehandeld als hamerstuk; er worden geen vragen gesteld en de raadsleden stemmen in. Vijf maanden later ontvangt Hassan het besluit op zijn verzoek samen met het rapport waarin veel informatie onleesbaar is gemaakt. Veenendaal publiceert de analyse ook op de gemeentewebsite, waardoor deze voor iedereen beschikbaar is.

Jurist Vos-Goedhart keek mee naar de redenen voor de geheimhouding en uiteindelijke openbaarmaking van delen van het rapport. “Het is een kaartenhuis aan argumenten, waar telkens een stukje van af valt waardoor je dichter bij openbaarheid te komen”, stelt Vos-Goedhart. “De geheimhouding is voornamelijk gebaseerd op staatsveiligheid. Maar dat er een gevaar zou zijn voor de staatsveiligheid is heel erg dun gemotiveerd. En daarmee is de noodzaak van de geheimhouding ook niet voldoende gemotiveerd.” 

Vos-Goedhart vraagt zich ook af of de gemeenteraad wel volledig genoeg geïnformeerd is, gezien de politieke relevantie. Ook de bezwaarcommissie vroeg zich dit af, blijkt uit een advies van deze commissie. Daarin schrijft ze van mening te zijn dat de raad geen uitspraak kan doen over geheimhouding zonder het volledige ongelakte rapport in te zien. Ondanks dat dit advies naar de raad is gegaan, is er over deze gang van zaken geen debat meer geweest.

Het argument staatsveiligheid dat van groot belang was voor het opleggen van de geheimhouding, en waar de oppositie al zo kritisch over was, is recentelijk door de gemeente ingetrokken. Tijdens een zitting in de rechtbank, vanwege een rechtszaak aangespannen door stichting Taubah tegen Veenendaal, stelde de vertegenwoordiger van de gemeente te zijn teruggekomen op dit argument. 

In een reactie laat de gemeente over het terugtrekken van dit argument weten: “Nieuwe feiten en omstandigheden, en tijdsverloop, kan leiden tot nieuwe inzichten.” Op de informatie die is vrijgegeven heeft dit geen invloed gehad; de gemeenteraadsleden hebben destijds meer informatie ingezien dan er voor het publiek nu te lezen is.

Voor Hassan is wat er nu is vrijgegeven niet voldoende om recht te zetten dat Veenendaal een geheim onderzoek liet uitvoeren. Toch is hij niet in beroep gegaan tegen wat er nu is vrijgegeven. “Ik heb het gevoel dat ik nu achterover kan leunen, omdat een rechter gaat toetsen of dit onderzoek wel op een goede manier is gegaan”, aldus Hassan. Hij doelt hierbij op de rechtszaak van stichting Taubah, die de rechter vraagt om uitspraak te doen over de rechtmatigheid van het onderzoek, en die later dit jaar vervolg zal krijgen. “Ik heb vertrouwen in de rechtsgang, inshallah.” 

Deze publicatie kwam mede tot stand door financiële steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (www.fondsbjp.nl). Bureau Spotlight is een onafhankelijke onderzoeksredactie in de Gelderse Vallei.