“Het leek wel een verhoor. Er zat geen enkele empathie in de reactie die ik kreeg”, vertelt Fatima. Ze heeft het over haar intakegesprek bij de gemeente in juli 2019 na een bijstandsaanvraag. Fatima woont op dat moment bij haar zus en gezin, is net afgestudeerd en start een revalidatietraject voor de ziekte MS. “Ik kon niet werken en rondkomen, dus moest ik wel bijstand aanvragen”, vertelt ze. Tijdens het praten gebruikt Fatima veel handgebaren. Regelmatig zoekt ze op haar telefoon bewijs bij wat ze vertelt. Er klinkt een felheid in haar stem. Ze is nog steeds boos. Want, zo blijkt later, nog geen dag na het gesprek stuurt de gemeentemedewerker een mail naar een collega waarin niet alleen Fatima zelf, maar ook haar familie verdacht wordt gemaakt.
“Zie daar namen waarvan ik denk…”, schrijft de Veenendaalse medewerker in de mail die de gemeente een ‘interne fraudemelding’ noemt. Ze heeft het over mensen die staan ingeschreven op hetzelfde adres als de tweelingzus van Fatima. “Ik doe daar mijn verhaal en niet veel later gaat er een melding uit omdat mijn familieleden bepaalde namen hebben”, vertelt Fatima boos. “Ik houd er niet van om de racismekaart te trekken, maar hier kan ik niks anders van maken. Er zijn zulke rare toestanden ontstaan. Het geeft echt een gevoel van onrecht.”
In onze artikelen kunnen we lang niet alles vertellen. Persoonlijke ervaringen, extra achtergrondinformatie, onze keuzes en frustraties. In onze nieuwsbrief is daar wél ruimte voor! Regelmatig vragen we daarin ook om jouw hulp. Want wie weet er beter wat er in de regio speelt dan de inwoners zelf? Meld je aan voor de nieuwsbrief!
Geen vertrouwen meer
Na het gesprek volgt een fraudeonderzoek naar Fatima; de gemeente vraagt het waterverbruik van de woning op, kijkt waar ze boodschappen doet en wanneer ze de bus neemt. Ook laten ze een foto van Fatima zien aan buren met de vraag of zij in het huis woont. Eind juli staan er twee ambtenaren voor haar deur. “Heel intimiderend. Ze komen binnen en trekken ongevraagd kasten open. Je krijgt niet het gevoel dat je iets kunt weigeren, want je bent wel van ze afhankelijk voor die uitkering”, vertelt Fatima.
De gemeente denkt dat ze niet bij haar zus, maar bij haar ouders woont, waardoor haar aanvraag wordt afgewezen. Waarom Fatima zou liegen is onduidelijk, want ook inwonend bij haar ouders in Veenendaal heeft zij recht op bijstand. De gebeurtenissen hebben Fatima veranderd, ziet tweelingzus Youssra: “Ze is na die periode een tijd depressief geweest en heeft echt geen vertrouwen meer in de overheid. Ze vraagt niet snel meer om hulp die ze nodig heeft.”
En dan, op een avond twee maanden na de afwijzing, staan bij drie adressen van de familie vrijwel tegelijkertijd weer handhavers voor de deur. De familie denkt dat dit met Fatima’s zaak te maken heeft en blijft in onzekerheid achter als de ambtenaren zeggen dat hun huisbezoek gaat om een ‘steekproef’ of ‘brandveiligheid’.
Verwonderadres
Wat de familie niet weet is dat de gemeente in 2019 op zoek is naar adressen om te controleren. Ze start namelijk het project ‘adres gerelateerde problematiek’, met doelen zoals het opsporen van fraude of ondermijning en het verbeteren van leefbaarheid. Het is een samenwerking tussen overheidsinstellingen zoals de gemeente, Belastingdienst, Sociale Verzekeringsbank (SVB) en het UWV. Tientallen projecten als deze vinden plaats in Nederland sinds 2003, onder de vlag van de Landelijke Stuurgroep Interventieteams (LSI), dat valt onder het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Bureau Spotlight doet sinds ruim een jaar samen met Lighthouse Reports onderzoek naar LSI.
In de LSI-samenwerking selecteert elke partner adressen. De gemeente doet dit aan de hand van ‘indicatoren’, bijvoorbeeld een broer en zus ouder dan 30 jaar en wonend op hetzelfde adres, hoog of juist laag waterverbruik, of een bijstandsontvanger die meerdere auto’s op naam heeft gehad. Als meer dan één samenwerkingspartner extra informatie wil over hetzelfde zogenoemde ‘verwonderadres’ volgt een onderzoek. In een LSI-project betekent dit vaker wel dan niet een onaangekondigd huisbezoek van handhavers.
In de ‘interne fraudemelding’ benoemt de gemeente twee ‘verwonderadressen’. Het adres van Fatima, en die van haar oom waar op dat moment haar tweelingzus woont. Waarom het adres van de oom in beeld is, is niet bekend bij Bureau Spotlight. Fatima’s adres is waarschijnlijk geselecteerd doordat er meerdere broers en zussen ouder dan 30 jaar op het adres wonen. Dit blijkt ook uit een overzicht van alle ingeschrevenen uit haar dossier, waarop een gemeentemedewerker met pen de leeftijden van de volwassenen achter hun geboortedata heeft geschreven. Desondanks zegt de gemeente in een reactie dat Fatima’s adres weliswaar een verwonderadres was, maar dat haar zaak niets met LSI te maken heeft.
De gemeente is van mening dat de gebruikte indicatoren ‘objectief en neutraal’ zijn. Tijmen Wisman, universitair docent privacyrecht aan de Vrije Universiteit en voorzitter van Platform Burgerrechten, is het daar niet mee eens: “In sommige culturen is het heel gebruikelijk om bij familie te gaan wonen. Dus zo’n indicator is al vooringenomen, en een vorm van profileren.” Platform Burgerrechten stapt naar de rechter vanwege de landelijke LSI-aanpak.
Steekproef
Als in oktober 2019 handhavers voor de deur staan bij Fatima’s ouders, is alleen haar 16-jarige zusje Ilham thuis. “Ik zag door het raam drie mensen staan, in gewone kleding”, vertelt ze. “Ik heb altijd geleerd dat je geen vreemde mensen binnen moet laten, maar ze bleven aandringen dat ik open moest doen.” Terwijl llham haar moeder belt druipen de handhavers af, maar nog geen twee minuten nadat haar moeder samen met Youssra in het huis is kloppen ze weer aan. “Later hoorden we van buren dat ze vanuit de bosjes het huis in de gaten hielden,” zegt Youssra.
Het gezin laat de handhavers van de gemeente en SVB binnen. Youssra herkent één van hen van een gesprek dat Fatima had op het gemeentehuis. De vrouw ontkent in eerste instantie dat zij inderdaad dezelfde ambtenaar is. “Ze wilden eerst niet vertellen hoe ze heetten. Ik zei dat als het om Fatima’s zaak ging we best wilden meewerken. Maar ze bleven volhouden dat dat niet zo was. Het was een steekproef zeiden ze. Zó raar. Gelukkig weet ik welke rechten we hebben. Ik heb ze gevraagd weer weg te gaan.”
Zowel de gemeente als SVB zeggen zich niet te herkennen in de beschrijving van het huisbezoek zoals verteld door Youssra, Ilham en hun moeder. Volgens de gemeente was het huisbezoek nodig vanwege hoog waterverbruik, maar is op het adres ‘alles in orde bevonden’. De SVB laat in een reactie weten te betreuren als een huisbezoek als intimiderend ervaren wordt, maar na intern onderzoek te hebben geconcludeerd dat het bezoek volgens protocol verlopen is.
Zorgplicht
“Ik heb altijd een slecht gevoel gehad over deze zaak. Zeker na het zien van de e-mail was het voor mij duidelijk dat er sprake was van vooringenomenheid”, vertelt Fatima’s advocaat Maayke Luijendijk. “Het was onnodig om Fatima zo te behandelen. Ze had er geen enkel voordeel mee om te doen alsof ze bij haar zus woonde.” Luijendijk vecht de beslissing om de bijstandsaanvraag af te wijzen aan, maar verliest zowel de rechtszaak als het hoger beroep. De rechter gaat mee in de redenatie van de gemeente, namelijk dat Fatima niet voldoende kan aantonen dat ze bij haar zus woonde. Op vragen van Bureau Spotlight over Fatima’s zaak reageert de gemeente niet, maar beroept zich op het oordeel van de rechter.
“Ze hadden moeten kijken naar wat iemand als Fatima nodig heeft, in plaats van te handhaven. Uitkeringsgerechtigden worden toch nog vaak behandeld als potentiële fraudeurs”, zegt Bernard de Leest. De Leest is advocaat met specialisatie in sociaal zekerheidsrecht. Op verzoek van Bureau Spotlight kijkt hij mee in het dossier van Fatima. Hij ziet zaken als deze vaker voorbij komen. “De wet waarin bijstand is geregeld is ingewikkeld. Ik vergelijk het altijd met een ingewikkeld financieel product, dat mag je alleen gebruiken als je snapt hoe het werkt. Vaak staan mensen helemaal niet stil bij alle regels die vastzitten aan het aanvragen en hebben van een uitkering. In plaats van dat uitkeringsgerechtigden goed worden geïnformeerd, worden de regels gehandhaafd.”
De Leest vindt dat de overheid een zorgplicht heeft om mensen mee te nemen in wat er mogelijk is, en wat de voorwaarden daarvoor zijn. “De overheid moet zorgen voor rechtszekerheid. Het uitgangspunt moet zijn te voorkomen dat mensen in de problemen komen.” Volgens De Leest is de zaak bovendien kenmerkend voor het beeld dat er is van mensen die een uitkering aanvragen: “Je zit per definitie in het verdachtenbankje. En de rechter gaat er te veel van uit dat iedereen alles maar begrijpt en weet wat je moet doen. Sinds de toeslagenaffaire is dit wel aan het veranderen, maar dat gaat langzaam.”
Noodfonds
Fatima en haar advocaat leveren meerdere verklaringen aan als bewijs dat zij wel bij haar zus woont. De rechter schuift deze terzijde. Zo ook die van wijkcoach Martin Kievit, die dan voor Veens Welzijn werkt. Kievit komt na een hulpvraag van Fatima meerdere malen bij haar thuis en is degene die haar adviseert bijstand aan te vragen. De wijkcoach vertelt Fatima dat het bijstandsbedrag waarschijnlijk laag zal zijn omdat ze inwoont bij haar zus. “Dat was geen punt voor haar. Ze was op zoek naar iets van inkomen, om in ieder geval haar eigen zorgverzekering te kunnen betalen en niet volledig afhankelijk te zijn van familie”, vertelt Kievit.
Fatima neemt na het huisbezoek meteen contact op met Kievit. “Ze was totaal van slag. Het ging in die tijd ook echt slecht met haar gezondheid,” zegt Kievit. Hij gaat diezelfde dag nog met haar mee naar een gesprek op het gemeentehuis. Hoewel Fatima het recht heeft om haar begeleider mee te nemen, proberen de ambtenaren hem te weigeren. “Op een gegeven moment heb ik gezegd: óf ik ben erbij, óf het gesprek gaat niet door. Nou dan is de toon wel gezet”, aldus Kievit.. “Het gevoel dat ze gaven was: wij hebben het recht om dit te doen. Wat we ook zeiden, ze hadden hun besluit al genomen.”
Inmiddels woont Fatima in Rhenen, waar ze haar eigen appartement heeft. Ook ontvangt ze een Wajong-uitkering. In Rhenen is ze uiteindelijk geholpen door het Noodfonds, nadat ook een tweede bijstandsaanvraag, als ze samenwoont met tweelingzus Youssra, door de gemeente geweigerd is. Ook op dit adres ontving ze een huisbezoek. “Ik zat echt met mijn handen in het haar. Ik kon mijn zorgkosten niet meer betalen”, vertelt Fatima. “De man van het noodfonds begreep niet dat de gemeente me zonder inkomen liet zitten. Hij heeft gezorgd dat het sociale wijkteam met mij op zoek ging naar een oplossing.”
Met dank aan de medewerking van Fatima, haar familie (de namen zijn op verzoek gefingeerd) en Maayke Luijendijk. Deze publicatie is gemaakt in samenwerking met Lighthouse Reports.
Om diepgravende verhalen als deze te maken investeren we veel tijd in onze onderzoeken. Bureau Spotlight is als onderzoeksredactie afhankelijk van subsidies en bijdragen van lezers. Wil je bijdragen? Dat kan hier.
Onderzoeksverantwoording
De bevindingen in dit artikel zijn gebaseerd op gesprekken met betrokkenen, het dossier van Fatima, interviews met Fatima’s advocaat en met experts, en documenten voortkomend uit anderhalf jaar durend onderzoek van Lighthouse Reports en Follow the Money, waarmee Bureau Spotlight samenwerkt, naar het samenwerkingsverband LSI.
Reacties gemeente en SVB
Reactie gemeente Veenendaal:
De doelstelling van de bijeenkomst van 16 februari 2021 betrof informatie geven over de werkwijze van de LSI en te komen tot verbeteringen in het werkproces op basis van nieuwe / hernieuwde inzichten. Deze bijeenkomst was dus, zoals wij dat eerder hebben aangegeven, beeldvormend van aard.
Vanwege de privacy van betrokkenen kunnen wij niet op de casus inhoudelijk ingaan. In zijn algemeenheid merken wij op dat er een verschil is tussen controles in het kader van een reguliere bijstandsaanvraag en het LSI-traject. Een adres kan als verwonderadres voor de LSI worden aangemerkt als bijvoorbeeld uit het onderzoek in het kader van een verzoek om een uitkering blijkt dat er gerede twijfels zijn over de juistheid van de BRP. Als dit geconstateerd wordt, wordt er een terugmelding gegeven aan BRP. Die terugmelding is wettelijk verplicht. Een dergelijke terugmelding kan aanleiding geven voor een onderzoek binnen LSI-verband als meerdere partners dit adres hebben aangemerkt als verwonderadres.
Vanwege de privacy van betrokkenen kunnen wij niet inhoudelijk op de casus [zaak van Fatima, red.] ingaan. In zijn algemeenheid merken wij het volgende op. Indien een aanvraag voor algemene bijstand wordt ingediend is het aan de aanvrager om inlichtingen te verstrekken over zijn/haar situatie. De gemeente onderzoekt vervolgens of de werkelijke situatie overeenkomt met de verstrekte inlichtingen. Als deze afwijkt van de situatie zoals verklaard door aanvrager, dan kan dit leiden tot een afwijzing van de aanvraag. Zonder de juiste informatie kan de gemeente namelijk niet beoordelen of iemand recht heeft op een bijstandsuitkering en hoe hoog deze moet zijn. U constateert dat procedures zijn doorlopen tot aan de Centrale Raad van Beroep. In dergelijke procedures wordt de zorgvuldigheid van het gedane onderzoek mede beoordeeld. Hieronder valt ook ‘informed consent’. Wij verwijzen u door naar de uitkomsten van de procedures en herkennen uw conclusies niet.
Wij herkennen ons niet in deze weergave [van het huisbezoek bij Ilham en haar ouders, red.] van wat er gebeurd zou zijn. Er is van betrokkenen ook geen klacht ontvangen over de werkwijze binnen de controles.
Wij zien geen aanleiding om onze reactie in wederhoor op uw artikel van december 2022 te wijzigen of aan te vullen.
Reactie SVB:
Handhaving is een van de wettelijke kerntaken van de SVB. Door het leveren van een effectieve en zichtbare handhaving levert de SVB een bijdrage aan het in stand houden van het maatschappelijke draagvlak voor het sociaalzekerheidsstelstel.
De hoogte van een uitkering, bijvoorbeeld AOW, kinderbijslag of AIO, hangt vaak af van de leefsituatie van een gerechtigde. Om de leefsituatie vast te stellen, is soms een huisbezoek noodzakelijk. Dat kan voor burgers helaas als ingrijpend worden ervaren. En we betreuren het als een bezoek als ingrijpend is ervaren.
Om dit zoveel mogelijk te kunnen voorkomen, gebruikt de SVB een protocol voor huisbezoeken. Dit houdt in dat toezichthouders zich altijd eerst identificeren, uitleggen wat het doel is van het bezoek en toestemming vragen om het huis te betreden en te bezichtigen als dit nodig is. Ook komen toezichthouders alleen binnen als de gerechtigde zelf aanwezig is. Dit protocol is door onze toezichthouder tijdens dit huisbezoek ook nageleefd, blijkt uit intern onderzoek.
We nodigen de betrokkenen graag uit, bijvoorbeeld op ons kantoor, om met ons in gesprek te gaan.
Ook Follow the Money publiceert n.a.v. dit onderzoek: Verdacht omdat je op een ‘verwonderadres’ woont: ‘Ze bleven aandringen dat ik open moest doen’
