Nachtopvang weer open in Ede, maar wie mag er slapen?

“Ik ben drie keer bestolen sinds ik op straat slaap. Dit is alles wat ik nog heb,” zegt de Poolse Aleksander* (21), wijzend naar zijn kleding en een vape. Rond kerst 2023 wordt hij ontslagen bij het uitzendbureau waar hij zowel werkt als woont, waardoor hij op straat belandt. Aleksander slaapt tijdelijk in hotellobby’s of buiten, tot de politie hem naar de nachtopvang stuurt. Daar ontmoet hij Iwan* (54) en Roza* (48), een Pools stel dat sinds januari dakloos is.

Na de sluiting van de nachtopvang in mei slapen ze alle drie weer op straat. Onder druk van raadsleden heeft de gemeente een tijdelijke noodopvang geopend, maar Roza voelt zich er niet veilig: “Je slaapt met z’n allen op een zaal, en ik was de enige vrouw.” Ook Aleksander slaapt liever op straat. Overdag kunnen ze terecht in de dagopvang in Ede voor een droge plek, wat eten en rust. ’s Avonds keren ze terug naar hun slaapplek op straat: twee matrassen—een grotere voor het stel, een kleinere voor Aleksander—met een geïmproviseerd keukentje voor hun eten en drinken.

Op het gemeentehuis in Ede is de opvang van dakloze arbeidsmigranten de afgelopen maanden veel besproken. Na de sluiting van de nachtopvang in mei ontstaat er een tentenkamp bij station Ede-Wageningen, waar ook enkele dakloze EU-migranten verblijven. Roza en Iwan verblijven na de sluiting van de nachtopvang voor twee weken in een hotel. Dit wordt hen aangeboden door de gemeente Ede vanwege een buikoperatie die Roza moet ondergaan. Na die twee weken slapen ze weer op straat.

Wanneer de gemeente in juli een tijdelijke zomeropvang opent, is deze niet toegankelijk voor mensen die volgens de gemeente ‘niet rechthebbend’ zijn. Verantwoordelijk wethouder Bram van der Beek verklaart dat onder andere dakloze EU-migranten tot deze groep behoren.

In juli 2024 stelt gemeenteraadslid Sam Elfvering (D66) hier vragen over aan Van der Beek. Hij vindt dat deze gang van zaken niet strookt met het bestuursakkoord waarin staat dat “niemand op straat hoeft te slapen.” Dat kan en moet anders, zegt Elfvering.

Al eerder, in februari, uit een SGP-raadslid zijn bezorgdheid: “Sinds afgelopen donderdag worden arbeidsmigranten geweigerd bij de nachtopvang. Ze krijgen een slaapzak en worden het bos of een woonwijk in gestuurd.” Van der Beek zegt dat een toename in aanmeldingen voor de nachtopvang de oorzaak is. Hij stelt dat de nachtopvang in de eerste plaats bedoeld is voor mensen die binding hebben met de regio. Dit beleid is echter in strijd met de wet, die bepaalt dat alle daklozen, ongeacht hun binding met de regio, recht hebben om bij elke gemeente om opvang te vragen.

Inwoners van EU-landen mogen in andere EU-landen wonen en werken, maar er zijn voorwaarden om misbruik van sociale bijstand te voorkomen. Een belangrijke voorwaarde is werk. Dion Kramer universitair docent Europees recht vertelt: ,,Dit hoeft niet fulltime te zijn; parttime werk of zelfs acht uur per week kan al voldoende zijn om als werknemer te worden gezien.’’ Zodra iemand als werknemer wordt beschouwd, mag diegene in Nederland verblijven met recht op dezelfde sociale voorzieningen als Nederlanders, aldus Kramer.

Volgens de gemeente Ede kunnen EU-migranten die tussen drie maanden en vijf jaar in Nederland verblijven en als werknemer worden beschouwd, voor maximaal twee weken gebruik maken van de nachtopvang. Zo hebben Roza, Iwan en Aleksander op 1 november te horen gekregen dat ze voor de komende twee weken in de nachtopvang mogen slapen. Daarna moeten ze weer terug naar het gemeentehuis om opnieuw toestemming te vragen. 

“Ik weet niet zeker of ik over twee weken weer in de opvang mag slapen. Het hangt er vanaf of ik werk ga vinden,” vertelt Aleksander. Roza en Iwan verwachten wel dat ze nog een verlenging krijgen, omdat Roza nog steeds niet helemaal herstelt is en deels is afgekeurd om te werken. Ze krijgen van de gemeente het advies om werk te zoeken dat ook huisvesting biedt, soms helpt de gemeente bij deze zoektocht. Voordat Iwan weer kan werken, moet hij naar Den Haag omdat zijn paspoort is verlopen. 

Dat EU-migranten die minder dan drie maanden in Ede zijn,  geen toegang krijgen tot de opvang volgt uit een checklist van de overheid. Deze lijst  helpt gemeenten vast te stellen of EU-migranten recht hebben op gelijke behandeling. Meestal geldt dit recht pas na drie maanden verblijf, waardoor zij dan pas – net als Nederlanders – om opvang kunnen vragen.

Kramer waarschuwt dat deze richtlijn onwettelijk is. “Het idee dat iemand geen recht heeft op gelijke behandeling als hij korter dan drie maanden in Nederland is, gaat tegen de wet in,” legt Kramer uit. “Ook als iemand slechts twee weken heeft gewerkt, heeft diegene recht op gelijke behandeling.” Dit zou betekenen dat EU-migranten mogelijk recht hebben op zes maanden opvang, zelfs als ze minder dan drie maanden in Nederland zijn.

Het advies van de gemeente Ede om werk met huisvesting te zoeken botst met de aanbevelingen van Emile Roemer, hoofd van het Aanjaagteam Bescherming Arbeidsmigranten. Roemer adviseert om werk en huisvesting voor arbeidsmigranten te scheiden, zodat ze niet dakloos raken wanneer hun werk stopt. 

De groeiende dakloosheid onder EU-arbeidsmigranten heeft vaak te maken met het feit dat huisvesting en arbeidscontracten aan elkaar zijn gekoppeld, constateert ook Valente, de branchevereniging voor hulporganisaties voor kwetsbare mensen.

De Poolse Aleksander smeert een broodje in de wankele keuken en vertelt dat hij negentien was toen hij naar Nederland kwam. Sindsdien heeft hij verschillende banen gehad, onder andere in slachthuizen en als orderpicker. Wanneer hij zijn laatste baan verliest, belandt hij direct op straat. “Waarom ik ben ontslagen? Dat weet ik eigenlijk niet precies,” zegt hij peinzend. “Misschien werkte ik niet hard genoeg.” Uit onderzoek van NOS blijkt dat er jaarlijks duizenden arbeidsmigranten onterecht op staande voet worden ontslagen. Personeel onterecht ontslaan is een verdienmodel voor uitzendbureaus, schreef de Nederlandse Arbeidsinspectie eerder dit jaar. Hiermee bespaarden verschillende uitzendbureaus afgelopen jaren waarschijnlijk tussen de 1 en 5 miljoen euro.

De toegang tot opvang voor EU-arbeidsmigranten is in heel Nederland problematisch, merkt Valente. “Dakloze EU-arbeidsmigranten krijgen nauwelijks toegang tot de opvang, zowel de 24-uurs opvang als de nachtopvang,” stelt Ineke Baas, beleidsadviseur bij Valente. 

Uit onderzoek van Pointer van afgelopen juni blijkt dat gemeenten al jaren het criterium hanteren om dakloze arbeidsmigranten die minder dan vijf jaar in Nederland zijn, geen toegang tot opvang te geven. Uit interne berichten blijkt dat de gemeente Ede in het verleden ook het ‘vijfjaarsargument’ heeft gehanteerd. In een e-mail uit 2023 vraagt een hulpverlener uit Ede, die werkt met dak-thuislozen, aan de Vrije Universiteit van Amsterdam om onderzoek te doen naar de rechten van Poolse arbeidsmigranten. De hulpverlener schrijft: “De gemeente stelt dat EU-burgers pas na vijf jaar verblijf recht hebben op maatschappelijke voorzieningen. Ik vraag me af of dat klopt en wil precies weten wat de rechten van deze mensen zijn.”

Na onderzoek komt de universiteit tot de conclusie dat het vijfjaarargument door veel gemeenten wordt gebruikt, maar niet in overeenstemming is met EU-wetgeving en de uitspraken van het Europese Hof van Justitie. De gemeente laat in een reactie aan Bureau Spotlight weten dat zij het ‘vijfjaarsargument’ nooit hebben toegepast en dat hun beleid het afgelopen jaar onveranderd is gebleven. 

Of een EU-migrant toegang krijgt tot de opvang, hangt af van zijn verblijfsrecht. Als hij als werknemer in Nederland wordt gezien, heeft hij meer rechten. In 2013 bepaalde de rechter dat alleen de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) dit verblijfsrecht mag bepalen, niet de gemeenten. De IND bepaalt bijvoorbeeld of iemand rechtmatig in Nederland verblijft.

In de praktijk bepalen gemeenten vaak zelf of een EU-migrant rechtmatig in Nederland verblijft. Ze vragen bijvoorbeeld hoe lang iemand al in Nederland is en baseren daar hun beslissing op. Om ongelijke behandeling te voorkomen, is er deze zomer een checklist gemaakt, samen met maatschappelijke organisaties en gemeenten. Deze checklist moet ervoor zorgen dat de rechten van arbeidsmigranten worden gerespecteerd en zij eerlijk worden behandeld. 

Bij de intake voor de opvang vraagt de gemeente Ede om documenten zoals een ID-kaart of arbeidsovereenkomst. Hiermee bepalen ze of iemand recht heeft op opvang. De gemeente mag deze papieren opvragen, maar niet zelf beslissen over het verblijfsrecht; dat is aan de IND. Gemeente Ede laat weten bij twijfel contact op te nemen met de IND voor advies.

Het juridische proces dat gemeenten doorlopen om te bepalen of EU-migranten in de opvang mogen slapen, vindt Roza maar ingewikkeld. Van de IND heeft ze nog nooit gehoord. Voor haar telt vooral dat de opvang haar afgelopen winter een veilige plek bood toen ze plots acuut medische hulp nodig had. “Ik had verschrikkelijke buikpijn en werd uiteindelijk door een verpleegkundige naar het ziekenhuis doorverwezen.” Daar ontdekten ze dat ik endometriose en een tumor heb,” vertelt Roza. 

Kramer begrijpt niet hoe het kan dat gemeenten al jaren in strijd met EU-regels werken. Daarom gaat hij de komende drie jaar onderzoek doen naar dit probleem. Volgens hem zijn er verschillende mogelijke oorzaken, zoals geldgebrek, beperkte capaciteit en een gebrekkige samenwerking tussen belangengroepen en maatschappelijke organisaties.

Sinds gemeenten verantwoordelijk zijn voor daklozenopvang, ontbreekt een duidelijke juridische procedure voor wie recht heeft op opvang, aldus Kramer. Beslissingen worden vaak mondeling of telefonisch genomen, zonder officieel besluit, waardoor dakloze migranten geen bezwaar kunnen maken. EU-migranten die toegang krijgen, ontvangen een mondelinge toelichting en een brief. Als ze worden afgewezen krijgen ze geen schriftelijk bewijs. 

Daarnaast hebben gemeenten beperkte middelen en moeten daardoor keuzes maken. Dit leidt er soms toe dat mensen die al langer in Nederland wonen voorrang krijgen. “Door te weinig budget moeten gemeenten soms pijnlijke keuzes maken,” zegt Kramer. Dit gaat wellicht ten koste van het recht op gelijke behandeling voor EU-migranten.