Een aantal jaar geleden stonden in het kader van een project om fraude met uitkeringen op te sporen bij 117 Veense huishoudens handhavers op de stoep. Één Nederlands-Marokkaanse familie kreeg huisbezoeken op vier verschillende adressen. De familie bleef in onzekerheid achter; het was voor hen onduidelijk waar de controles vandaan kwamen. Dit bleek uit eerder onderzoek van Bureau Spotlight.
Nieuw onderzoek laat zien dat de overheid te weinig deed om discriminatie te voorkomen in projecten zoals die in Veenendaal. Dit concludeert een extern onderzoeksbureau in een rapport naar de werkwijze van de Landelijke Stuurgroep Interventieteams (LSI). Het rapport werd begin november aangeboden aan de Tweede Kamer.
Het onderzoeksrapport, dat het bureau ProFacto schreef in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), volgt nadat dit Ministerie begin 2023 besloot om ‘voorlopig’ geen nieuwe projecten meer te starten. De aanleiding hiervoor waren kamervragen en kritische berichtgeving in de media, waaronder door onderzoeksplatform Follow the Money.
Naast risico’s op discriminatie signaleert ProFacto dat er verbeteringen nodig zijn om de privacy van burgers te beschermen. Experts op het gebied van privacy en mensenrechten spraken zich hierover eerder al uit. Ook de Belastingdienst besloot enkele jaren geleden niet meer mee te werken aan de projecten. Dit besluit kwam nadat de interne toezichthouder voor privacy, de functionaris gegevensbescherming, zorgen uitte over de wettelijke basis voor de projecten. Uit interne documenten kwam naar voren dat de functionaris specifiek over het Veense project stelde dat er ‘veel meer’ gebeurde dan toegestaan.
In de brief die de Minister van SZW, Eddy van Hijum, samen met het rapport naar de Tweede Kamer stuurt staat dat alle aanbevelingen rondom privacy en ‘non-discriminatie’ moeten worden doorgevoerd voordat er weer nieuwe projecten kunnen starten.
Samenwerking
In LSI projecten werken verschillende uitkeringsinstanties met elkaar samen. In Veenendaal was dit de gemeente met onder andere de Belastingdienst en de Sociale Verzekeringsbank. De overheden kijken bij de start van een project welke adressen hun interesse hebben voor een controle.
Deze zogenoemde ‘verwonderadressen’ komen in beeld door risicosignalen. Per project zijn de signalen verschillend, en lopen uiteen van hoog waterverbruik in een huis met één persoon, tot alleenstaande moeder die, terwijl ze in de bijstand zit, een kind krijgt. In Veenendaal leverde de controle op 117 adressen vijf aangepaste uitkeringen op.
In 2003 werd de LSI opgericht door het Ministerie SZW, en sindsdien rolde het ruim 200 projecten in heel Nederland uit. Vaak waren deze gericht op één specifieke wijk. Het Veense project richtte zich op de hele gemeente.
Indirecte discriminatie
Het ProFacto onderzoek keek specifiek naar wat de LSI deed in projecten om discriminatie tegen te gaan, en om de privacy van burgers te beschermen. ProFacto stelt dat er binnen LSI te weinig rekening wordt gehouden met het risico op indirecte discriminatie. Zo is er nooit goed gekeken of gebruikte risico-signalen kunnen leiden tot discriminatie. Volgens ProFacto is voor de keuze van signalen binnen LSI momenteel geen goede onderbouwing.
Bureau Spotlight schreef eerder dat in het Veense project één van de selectiecriteria ‘samenwonende broers en zussen’ was. Hierover zei universitair docent privacyrecht aan de Vrije Universiteit en voorzitter van Platform Burgerrechten, Tijmen Wisman, destijds dat deze indicator een risico op discriminatie met zich meebrengt: “In sommige culturen is het heel gebruikelijk om bij familie te gaan wonen. Dus zo’n indicator is al vooringenomen.” Het criterium speelde mogelijk ook een rol in de huisbezoeken bij de Nederlands-Marokkaanse familie, waarbij twee zussen en een broer op hetzelfde adres stonden ingeschreven.
Parlementaire enquête
In de nationale politiek is LSI in de herfst van 2023 besproken als onderdeel van de parlementaire enquête naar het fraudebeleid van de overheid. Deze enquête volgde op de Toeslagenaffaire. Volgens SZW liggen in ieder geval de projecten gericht op een enkele woonwijk nog steeds stil. In reactie op vragen van Follow the Money zegt SZW desondanks geen onderzoek te starten naar daadwerkelijk discriminatie als gevolg van LSI. Volgens het ministerie is dat niet mogelijk omdat deze gegevens al vernietigd zijn.
Eerdere artikelen van Bureau Spotlight over het LSI-project in Veenendaal leidden tot een korte bespreking in de gemeenteraad. Veenendaal zei toen zich er niet in de artikelen te herkennen en dat fraudeopsporing een wettelijke taak is van de gemeente.
