Stel je voor: je vraagt een bijstandsuitkering aan. In alle eerlijkheid vul je je gegevens in en beantwoord je vragen van de gemeentemedewerker. De aanvraag wordt goedgekeurd. Dat is fijn, want een ander inkomen heb je op het moment niet. Maar wat je niet weet is dat jouw gegevens door de gemeente ook worden ingevoerd in een simpele Excel-sheet die bol staat van de vooroordelen. Op basis daarvan wordt je ingedeeld in een profiel. Als je geluk hebt, betekent het profiel dat je door de gemeente wel redelijk met rust gelaten wordt. Maar heb je pech, dan zorgt de profilering ervoor dat jij extra vaak en intensief wordt gecontroleerd op fraude. Dan moet je regelmatig je bankafschriften laten zien, of krijg je onverwachte huisbezoeken.
Vooroordelen
In Veenendaal gebeurt profilering op deze manier voor de 1054 huishoudens die een bijstandsuitkering ontvangen. De gemeente, die ook de bijstand regelt voor inwoners van Rhenen en Renswoude, maakte tot afgelopen week gebruik van het systeem DPS-matrix. Dit systeem is op zijn zachtst gezegd omstreden. De berekening van het frauderisico binnen de matrix is gebaseerd op de fraudescorekaart. Het enige verschil tussen de beide system, is dat de DPS-matrix het frauderisico combineert met een berekening van de kans dat iemand de bijstand weer uitstroomt.

De fraudescorekaart werd al ontwikkeld in 2004. Opmerkelijk is dat eigenlijk niemand je meer kan vertellen waar de vragen, antwoorden en puntentelling op gebaseerd zijn. Dit blijkt uit onderzoek van Lighthouse Reports en Argos. Het is daarmee niet transparant voor de gemeentemedewerker die het gebruikt, maar ook zeker niet voor de bijstandsontvanger die ermee geprofileerd wordt.
De vragenlijst bestaat bovendien vrijwel alleen maar uit gegevens waar een persoon weinig of geen invloed op uit kan oefenen. Bijvoorbeeld wat iemands leeftijd, geslacht of woonsituatie is. Sommige vragen en antwoorden in de berekening zijn ronduit stigmatiserend. Zo schiet het frauderisico van een individu omhoog bij sommige beroepen, zoals schoonmaker of horecamedewerker. En ben je hoogopgeleid, dan gaat je score juist omlaag. In het systeem krijg je extra punten als woonwagenbewoner bent of in een ‘risicowijk’ woont, maar het is nog onduidelijk of dit in de gemeente Veenendaal ook gebeurde.
“Ik schrik hiervan”, zegt Sanny Brunekreeft, fractievoorzitter van de ChristenUnie in Veenendaal. “Het is logisch dat er gegevens van mensen worden vastgelegd. Maar dat betekent niet dat je deze moet gebruiken om conclusies te trekken over frauderisico’s. Als ik dan hoor dat bijvoorbeeld een vrouwelijke kapper een hoger frauderisico heeft dan een mannelijke kapper, dan is dat niet uit te leggen.” Ook SGP-raadslid Theo van Iperen noemt het systeem schandalig. “Je kunt de wereld niet besturen vanuit een Excel-sheet. Want dan verlies je de menselijke maat uit het oog.”
Nationaal afgeschaft
Al in 2020 werd besloten dat deze manier om het frauderisico te berekenen beter niet meer gebruikt kon worden. Destijds konden alle Nederlandse gemeenten de fraudescorekaart invullen via een online systeem. De verantwoordelijke instantie besloot dit systeem niet langer meer beschikbaar te stellen, vooral uit angst voor ‘imagoschade’. De Vereniging voor Nederlandse Gemeenten (VNG) informeerde de gemeenten die het systeem gebruikten. Ondanks dat stelde de VNG het model beschikbaar aan de gemeenten die dit wilden in de vorm van een simpele spreadsheet, ‘op eigen verantwoordelijkheid van de gemeente’, mochten ze ervoor kiezen het te blijven gebruiken. Dit blijkt uit documenten verkregen door Lighthouse Reports, en gedeeld met Bureau Spotlight.
Veenendaal was tot 2020 ook één van de gebruikers van de fraudescorekaart. Tussen december 2019 en mei 2020 werd de kaart enkele keren per maand door medewerkers van de Veenendaalse sociale dienst ingevuld. Daarmee valt de gemeente Veenendaal onder de gemeenten die door de VNG zijn geïnformeerd. In reactie op vragen die Bureau Spotlight aan Veenendaal stelde, ontkent de gemeente dit ook niet.
Raad niet geïnformeerd
Volgens de gemeente werd de DPS-matrix ondanks de nationale afschaffing alsnog gebruikt omdat het een “eenvoudig ondersteunend instrument” is. Bovendien hoeven bijstandsontvanger met een laag frauderisico hierdoor minder gecontroleerd te worden, aldus de gemeente. “Het beperken van onnodige controle wordt door inwoners met bijstand positief gewaardeerd.” De beslissing om te stoppen met het systeem volgde pas afgelopen week nadat duidelijk werd bij de VNG dat de DPS-matrix en fraudescorekaart door Argos en Lighthouse Reports werden onderzocht.
“Het is goed dat de gemeente nu gaat stoppen met het gebruik van dit systeem. Maar ik wil wel graag weten waarom de gemeente dit besluit niet al eerder genomen heeft”, reageert Ronald van der Weerd, fractievoorzitter van ProVeenendaal. Ook Brunekreeft van de ChristenUnie is erg benieuwd naar de reactie van het college. “Ik schrik ervan als het klopt dat dit systeem nog zo lang gebruikt is.”
De raadsleden zijn bovendien nooit door de wethouder geïnformeerd over het gebruik van de DPS-matrix of de fraudescorekaart. Van Iperen: “Ik zit acht jaar in de gemeenteraad, ik heb altijd werk en inkomen in mijn portefeuille gehad en ik weet hier niks van.” Brunekreeft vindt dat je als raad ook niet te dicht op de uitvoering moet gaan zitten. “Maar we hebben als raad wel al eerder gezegd dat we niet willen dat er op deze manier gewerkt wordt. Dan moet je dat ook niet doen.”
Geen gelijke behandeling
De gemeente Veenendaal neemt de uitkomst van de DPS-matrix erg serieus in haar werk. Aanvragers van een bijstandsuitkering krijgen als ze een hoog frauderisico hebben meteen een volledige controle. Ook wordt de controle, ‘als een hoog frauderisico aanwezig blijft’, jaarlijks herhaald. In andere gemeenten bestaan deze controles vaak uit het uitvragen van documenten zoals bankafschriften, gesprekken met de bijstandsontvanger op het kantoor van de sociale dienst, maar ook onaangekondigde huisbezoeken. De gemeente Veenendaal heeft nog geen antwoord gegeven op de vraag hoe zij mensen met een hoog frauderisico precies controleren. Ook was de verantwoordelijk wethouder Engbert Stroobosscher afgelopen weekend niet bereikbaar voor een reactie.
Dat een hoog frauderisico deze consequenties kan hebben is een grote zorg voor de raadsleden. “Iedereen moet op dezelfde manier behandeld worden”, stelt Van der Weerd.
Daar sluit Brunekreeft zich bij aan: “De basis moet vertrouwen zijn. Dit systeem straalt niet uit dat dit vertrouwen er is. We moeten niet allemaal aannames doen, en met algoritmes werken. Daar hebben we in Nederland in het verleden allemaal vervelende resultaten van gezien.”
Dit artikel is ook gepubliceerd bij De Gelderlander, editie De Vallei.
Wil je helpen met ons onderzoek naar hoe jouw gemeente mensen selecteert voor fraude-onderzoeken? Deel je informatie en tips via [email protected] of [email protected]. Wij gaan zorgvuldig en vertrouwelijk met deze informatie om. Ook je anonimiteit is gewaarborgd.
Het onderzoek naar de fraudescorekaart en DPS matrix is uitgevoerd in een samenwerking tussen Lighthouse Reports, Argos (HUMAN/VPRO) en NRC. Bureau Spotlight heeft zich bij dit onderzoek aangesloten met een focus op de Gelderse Vallei.
NRC publiceerde het artikel “Ondanks waarschuwing gingen gemeenten door met omstreden fraudedetectiemethode“.
Argos maakte de radio-uitzending “Bijstandsfraudebingo”. Deze is hier terug te luisteren.
Ben je benieuwd wat jouw fraudescore zou zijn volgens de fraudescorekaart of DPS-matrix? Lighthouse Reports maakte een simulatie waar je je eigen gegevens kunt invullen