Het is 16 oktober 2019. Vroeg in de avond staan bij drie huizen in Veenendaal, bewoond door leden van één familie, handhavers voor de deur. Bij één van de huizen is alleen Ilham, een 16-jarig meisje, thuis. “Ik zag door het raam drie mensen staan, in gewone kleding. Ze vroegen of ik open wilde doen”, vertelt ze. “Ik heb altijd geleerd dat je geen vreemde mensen binnen moet laten, maar ze bleven aandringen. Toen heb ik mijn moeder gebeld of ze alsjeblieft snel thuis wilde komen.”
Ilhams moeder en zus Youssra laten als ze thuis komen de handhavers, die van de gemeente en de Sociale Verzekeringsbank (SVB) blijken te zijn, binnen. “Ze wilden eerst niet zeggen hoe ze heetten, en ook niet wat ze precies kwamen doen”, zegt Youssra. “Een steekproef zeiden ze. Ik heb ze uiteindelijk gevraagd weer weg te gaan. Het was raar en intimiderend.”
Eind 2022 schrijft Bureau Spotlight in De Gelderlander dat controles, zoals die op de familie van Ilham, volgens privacy-experts in strijd is met de wet. De controles vallen onder een project dat een samenwerking is tussen overheidsinstanties, opgezet door het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De doelen zijn uiteenlopend van fraudebestrijding tot het vinden van zorgmijders. Nu blijkt dat het Veenendaalse project de druppel is waardoor de Belastingdienst zich uit de landelijke samenwerking terugtrekt in 2021.
In onze artikelen kunnen we lang niet alles vertellen. Persoonlijke ervaringen, extra achtergrondinformatie, onze keuzes en frustraties. In onze nieuwsbrief is daar wél ruimte voor! Regelmatig vragen we daarin ook om jouw hulp. Want wie weet er beter wat er in de regio speelt dan de inwoners zelf? Meld je aan voor de nieuwsbrief!
Wat ze in Veenendaal doen is “veel meer […] dan toegestaan”, staat in een e-mail van 1 maart 2021 die volgt op een bijeenkomst over de samenwerking. Het document is verkregen door Follow the Money, die samen met Lighthouse Reports en Bureau Spotlight onderzoek doet naar de LSI. Ondanks die constatering gaan de huisbezoeken in Veenendaal nog ruim zeven maanden door. De gemeente geeft in een reactie aan dat ze op de hoogte is van wat besproken is tijdens de bijeenkomst. Maar, zo stelt ze, het doel van het overleg was het bespreken van een ‘eventuele herijking door de LSI, […] en niet de beoordeling van lopende projecten.’
De email van de Belastingdienst
De onverwachte huisbezoeken van handhavers vinden plaats tussen mei 2019 en eind 2021, op in totaal 117 Veenendaalse adressen. De gemeente werkt voor de huisbezoeken samen met andere uitkeringsinstanties, zoals de Belastingdienst en de Sociale Verzekeringsbank (SVB). De samenwerking heet Landelijke Stuurgroep Interventieteams (LSI). De afgelopen jaren vinden er LSI-projecten in talloze Nederlandse gemeenten plaats. Tientallen ‘risico-signalen’ kunnen aanleiding zijn voor een huisbezoek van zeker twee partners in de samenwerking.
Het besluit van de Belastingdienst volgt na opmerkingen van de functionaris gegevensbescherming (FG) van het Ministerie van Financiën, waar de dienst onder valt. De FG toets of wat de overheid wil doen ook mag volgens de privacywetgeving. In de mailwisseling schrijft de functionaris over een bijeenkomst van de LSI op 16 februari 2021. Volgens de FG gaat de bijeenkomst over de toekomst van de samenwerking, en of alles wat gedaan wordt in de samenwerking wel mag.
De FG maakt tijdens de bijeenkomst specifiek een opmerking over het Veenendaalse LSI-project. Het project in de gemeente Veenendaal heeft wel 12 verschillende doelen. De functionaris hekelt het feit dat deze bijna allemaal niets met fraudebestrijding onder uitkeringsgerechtigden te maken heeft, waar LSI ooit voor is opgericht. Desgevraagd laat de Belastingdienst weten dat partners zelf verantwoordelijk zijn om te bepalen of ze aan bevindingen over privacy gevolgen voor een LSI-project verbinden.
Onder vuur
De LSI-samenwerking ligt al langer en steeds breder onder vuur. Eind 2022 publiceren verschillende media over de onrechtmatigheid van de samenwerking volgens privacy-experts. In juli 2023 onthult Follow the Money dat er binnen de samenwerking zelf al langer zorgen leefden over de aanpak. Zo waarschuwde de functionaris van de gemeente Papendrecht voor discriminatie, en was ‘aantasting van de menselijke waardigheid’ een risico van het project in Gouda. Desondanks pushte het ministerie om nieuwe projecten door te laten gaan.
De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) laat Bureau Spotlight weten dat ze, mede door eerdere berichtgeving in de media, bezorgd is over de werkwijze van de LSI. Op korte termijn is een gesprek gepland waarin de AP de LSI om tekst en uitleg zal vragen.
Bureau Spotlight kwam in contact met Fatima. Nadat haar verzoek om een bijstandsuitkering volgde op haar adres een tweede huisbezoek. Ook bij twee andere woningen van haar familie stonden handhavers voor de deur. De persoonlijke ervaringen van de familie met huisbezoeken en LSI zijn hier te lezen.
Deze publicatie kwam tot stand in samenwerking met Follow the Money en Lighthouse Reports. De namen van de betrokkenen (hier: Ilham, Youssra en Fatima) zijn op verzoek gefingeerd.
Om diepgravende verhalen als deze te maken investeren we veel tijd in onze onderzoeken. Bureau Spotlight is als onderzoeksredactie afhankelijk van subsidies en bijdragen van lezers. Wil je bijdragen? Dat kan hier.
Onderzoeksverantwoording
De bevindingen in dit artikel zijn gebaseerd op gesprekken met betrokkenen, documenten vrijgegeven door de Belastingdienst naar aanleiding van een Woo-verzoek (Wet Open Overheid) ingediend door Follow the Money, en documenten en interviews met experts voortkomend uit anderhalf jaar durend onderzoek van Lighthouse Reports en Follow the Money, waarmee Bureau Spotlight samenwerkt, naar het samenwerkingsverband LSI.
Reacties gemeente en SVB
Reactie gemeente Veenendaal:
De doelstelling van de bijeenkomst van 16 februari 2021 betrof informatie geven over de werkwijze van de LSI en te komen tot verbeteringen in het werkproces op basis van nieuwe / hernieuwde inzichten. Deze bijeenkomst was dus, zoals wij dat eerder hebben aangegeven, beeldvormend van aard.
Vanwege de privacy van betrokkenen kunnen wij niet op de casus inhoudelijk ingaan. In zijn algemeenheid merken wij op dat er een verschil is tussen controles in het kader van een reguliere bijstandsaanvraag en het LSI-traject. Een adres kan als verwonderadres voor de LSI worden aangemerkt als bijvoorbeeld uit het onderzoek in het kader van een verzoek om een uitkering blijkt dat er gerede twijfels zijn over de juistheid van de BRP. Als dit geconstateerd wordt, wordt er een terugmelding gegeven aan BRP. Die terugmelding is wettelijk verplicht. Een dergelijke terugmelding kan aanleiding geven voor een onderzoek binnen LSI-verband als meerdere partners dit adres hebben aangemerkt als verwonderadres.
Wij herkennen ons niet in deze weergave [van het huisbezoek bij Ilham en haar ouders, red.] van wat er gebeurd zou zijn. Er is van betrokkenen ook geen klacht ontvangen over de werkwijze binnen de controles.
Wij zien geen aanleiding om onze reactie in wederhoor op uw artikel van december 2022 te wijzigen of aan te vullen.
Reactie SVB:
Handhaving is een van de wettelijke kerntaken van de SVB. Door het leveren van een effectieve en zichtbare handhaving levert de SVB een bijdrage aan het in stand houden van het maatschappelijke draagvlak voor het sociaalzekerheidsstelstel.
De hoogte van een uitkering, bijvoorbeeld AOW, kinderbijslag of AIO, hangt vaak af van de leefsituatie van een gerechtigde. Om de leefsituatie vast te stellen, is soms een huisbezoek noodzakelijk. Dat kan voor burgers helaas als ingrijpend worden ervaren. En we betreuren het als een bezoek als ingrijpend is ervaren.
Om dit zoveel mogelijk te kunnen voorkomen, gebruikt de SVB een protocol voor huisbezoeken. Dit houdt in dat toezichthouders zich altijd eerst identificeren, uitleggen wat het doel is van het bezoek en toestemming vragen om het huis te betreden en te bezichtigen als dit nodig is. Ook komen toezichthouders alleen binnen als de gerechtigde zelf aanwezig is. Dit protocol is door onze toezichthouder tijdens dit huisbezoek ook nageleefd, blijkt uit intern onderzoek.
We nodigen de betrokkenen graag uit, bijvoorbeeld op ons kantoor, om met ons in gesprek te gaan.